Kumanda Elemanları

Gerek şebeke geriliminden, gerek cihazda oluşan aksaklıklardan dolayı elektrikle çalışan cihazlarda kalıcı hasarlar oluşabilmektedir. Hem cihazı kontrol edebilmek, hem de çalışma durumunu kontrol altına alarak elektrikli cihazlardaki aksaklıkları önleyebilmek için elektrikli sistemlerde kumanda devreleri kullanılmaktadır. Bu yazımızda bu devreleri oluşturan devre elemanlarını ve işlevlerini inceliyoruz.

A- A+

30.04.2015 tarihli yazı 100052 kez okunmuştur.

Kumanda Devreleri Kumanda Elemanları Elektrik Motorları Şalter Buton Kontaktör Sinyal Lambaları Zaman Rölesi Röle Sigorta

Sanayi ve üretimde kullanılan makinelerin neredeyse hepsinde elektrik motorları kullanılmaktadır. Üretimin ve gereksinimlerin artmasıyla beraber elektrik motor üretimi ve elektrik motorlarında kullanılan sistemler de gelişmiştir. Her makinada olduğu gibi elektrik motorlarında da enerji kaybı olmaktadır. Bu nedenle de bu kayıpların en aza indirilmesini ve makine veriminin maksimum seviyeye çekilmesini temin için elektrik motorlarını kullanımı sırasında muntazam bir şekilde kumanda edilmesi gerekmektedir.

Kumanda edilmesinin amacı, motoru gerektiği durumda gerektiği koşulda çalıştırarak motorda oluşan verim düşüklüğünün önüne geçmektir. Motorların çalışma koşulları içinde zarar görüp yıpranmamaları, makinada oluşacak zararın en aza indirilmesi için de motorların kumanda edilmesi zorunludur. Motoru kumanda etmeyi en iyi şekilde yapabilmek, sanayide çok sık karşılaşılan arızalarda ve sistem montajında kolaylık sağlayarak vakit kaybını azaltır. Bu amaçla kumanda devrelerine ihtiyaç vardır. Şimdi motoru kumanda etmeyi sağlayan bazı kumanda elemanlarını inceleyeceğiz.

Şalterler

Kumanda sistemini oluşturan elemanların en önemlisi kuşkusuz enerjinin akışını düzenleyen, gerektiği durumda gerekli enerjinin geçişine izin veren şalterler oluşturmaktadır. En basit devre kontrol elemanı olarak da şalterleri gösterebiliriz. Fakat elektrik motoru kontrolünde kullanılan devre kesme elemanı, bir mil üzerindeki eksen etrafında dönebilen yan yana dizilerek paketlenmiş çok sayıda kontak yuvalarından oluşan çok konumlu, şalterlere göre biraz daha karmaşık yapıdaki paket şalterlerdir.

Bu mil üzerindeki her dilimde iki, üç ya da dört kontak bulunur. Bu kontakların sayısı ihtiyaca göre belirlenmektedir. Bu dilimlerin üzerlerindeki çıkıntıların konumu kontakların açılıp kapanmasını sağlar.

Kumanda Butonları

Bir devrede elektrik iletimini başlatmak ve aynı şekilde durdurmak için kumanda butonları kullanılır. Kumanda sistemlerinde kullanılan butonlar da kullanım amacına göre farklı türdedir. Bunlardan ilki, üzerine basınç uygulandığında yapısındaki kontakların konumu değişen, yapısında bulunan yay yardımı ile de üzerindeki basınç kaldırıldığında tekrar eski konumuna dönerek devreyi açan tek yollu butonlardır. Bu butonlar genelde iki amaç için kullanılırlar. Birincisi devreyi kapatan; başlat (Start), ikincisi ise devreyi açan; durdurma (Stop) butonlarıdır.

►İlginizi Çekebilir: Butonlar

Çalıştırma butonlarında ani temasla kapalı olan buton açılır. Durdurma butonunda ise normal konumu kapalı olan butona basınç uygulandığında buton ilk durumdaki halini alır. Başlatma ve durdurma işlevlerini tek kontakla yapabilen çift yollu butonlar da vardır. Kalıcı tip kontaklarda ise butona basıldığında basıldığı durumda kalırlar. Bu kontakta kontak açıksa kapanır, kapalı konumda ise açılır. Kontakların eski haline döndürülmesi için ya aynı butona tekrar basılır ya da yanındaki butona basılır.

Sinyal Lambaları

Kumanda devresinde enerji akışının olup olmadığını kullanıcıya bildiren sinyal lambaları vardır. Bu lambalar vidalı ve geçmeli olarak iki tipte üretilmişlerdir. Neon lambalar kullanıldığı 6V ila 380V arası gerilim değerlerinde çalışan sinyal lambaları vardır. 36V gibi düşük gerilimli devrelerde sinyal lambası olarak akkor flamanlı lambalar kullanılır. Bu lambalar ana pano üzerinde ya da kumanda merkezinde bulunarak makinelerin işletilmesi ve sinyal takibinde kullanılır. Bu devrelerde kullanılan lambalarda yeşil renkli ikaz lambası devrenin çalıştığını, sarı lamba devrenin geçici olarak durdurulduğunu, kırmızı lamba ise bir arıza nedeni ile koruma elemanlarının devreyi açtığını gösterir.

Sınır Anahtarı

Aygıtın hareket eden parçaları tarafından kontrol edilen ve başlamış olan bir hareketi durdurup, diğer bir hareketi başlatan anahtarlama elemanlarına da sınır anahtarı denilir. Sınır anahtarında birisi açık diğeri kapalı olan iki kontak vardır. Sınır anahtarları genel olarak bantlı sistemleri ve takım tezgahları gibi hareketli sistemlerde tercih edilirler. Sınır anahtarının, makinenin sabit olan bir kısmına monte edilmiş, bu kısım üzerinde bir çıkıntı olarak hareket eden kısmın makara ve ya pime teması halinde kontakları açan yapıları da mekanik tip sınır anahtarı denilir. Bu temastan sonra ya hareket eden kısmın hareketi durur ya da hareket yönü değişir. Temas etmeden kontakları açabilen anahtarlama elemanları da mıknatıs kullanılarak imal ediliriler ve manyetik tiptedirler.

Zaman Röleleri

Kumanda devrelerindeki alıcıların belirli bir süre çalışmasını veya durmalarını kontrol eden, yapısında zamana bağlı olan gecikmelerle konum değiştirebilen kontaklar bulunan, bunun yanında bu konum değişimlerin çok hızlı bir şekilde olduğu kontak grupları ve bobin kısmından oluşmuş zaman röleleri vardır. Zaman rölesine gelen beslemenin kesilmesi ile ani olarak veya gecikmeli olarak kontakları kapatan çekmede gecikmeli tip zaman rölesi, enerjisinin kesilmesi ani bir şekilde kontakları konum değiştirmesine neden olan gecikmeli olarak ayarlandığı süre kadar sonra kontakları konum değiştiren düşmede gecikmeli tip zaman rölesi, besleme uçlarındaki gerilim ile ani veya gecikmeli konum değiştiren kontakları ayarlanan süre sonunda yer değiştiren bırakmada gecikmeli impuls zaman rölesi, enerjisi kesildikten bir süre sonra kontakları konum değiştiren çekmede ve bırakmada gecikmeli zaman rölesi, rölenin enerjili olduğu zaman süresince kontakları tekrar tekrar ayarlanabilen flaşör zaman rölesi, genellikle büyük güçlü motorlarda kullanılan kalkış anında çekilen akımı azaltmak için yıldız/üçgen bağlı yol verme yönteminde yıldız - üçgen rölesi, iki farklı zamanda çalışabilen, ayarlanan ilk sürenin sonunda kontakların tekrar eski haline döndüğü ve ikinci süre ile tekrar kontakların konum değiştirdiği çift zaman ayarlı zaman röleleri, başlıca röle çeşitleridir.

Kontaktörler

Elektrik devrelerinin kontrolünün tahrik yolu ile uzaktan yapılabilmesine imkan sağlayan, elektromanyetik özellikteki büyük güçlü anahtarlara kontaktör denir. Yapısında elektromıknatıs, palet ve kontaklar bulunur. Elektromıknatıs, bildiğimiz gibi bir demir nüve etrafına yerleştirilmiş bobine gerilim uygulanması ile manyetik alan oluşturan kısımdır. Çalışma akımına göre elektromıknatıslar değişik kesitlerde üretilirler. Alternatif ve doğru gerilimle çalışabilirler. Alternatif akım çalışma koşullarında oluşacak ses ve gürültüyü engellemek için demir nüvenin ön yüzündeki oluklara bakır halkalar yerleştirilir.

Palet ise kontağı sağlayan nüveyi oluşturan hareketli kısımdır. Nüvenin hareketi ile düzeneğe yerleştirilmiş olan kontaklardan bazıları açılırken, aynı zamanda bazı kontaklar kapanır. Bu düzenekte bulunan yaylar sayesinde elektromıknatısın enerjisi kesildiğinde, paleti geri iterek kontakların eski konumuna gelmesini sağlar.

Kontak kısmı genelde gümüş, bakır, nikel demir, karbon, tungsten, ve molibden gibi metallerin alaşımlarından üretilmiş, biri sabit diğeri hareketli olan iki parçadan oluşmaktadırlar. Kontaklar palet üzerine yerleştirilerek paletin hareketi sayesinde açıp kapama işlevini yerine getirmesi sağlanmıştır. Kontaklar kullanıldığı akım türüne göre doğru ve alternatif akım kontaktörü, yapısına göre elektromanyetik, basınçlı havalı, elektro pnomatik kontaktörler olarak gruplandırılırlar.

Yüksek akım değerlerinde çalışan motorlarda güç kontaktörleri kullanılır. Kumanda kontakları ile termik ve aşırı gerilim rölesi gibi düzeneklerin çalıştırılması kontrol edilir. Otomatik kumanda sistemlerinde ise kontaktörün içindeki kontakların bazılarının normal durumdaki konumları kapalı bazıları açıktır. Bobine enerji verildiğinde ise kapalı kontaklar açılır, açık kontaklar kapanırlar. Küçük güçlü kontakların arıza durumlarında yenisi ile değiştirilmesi mümkünken, büyük güçlü kontaklar arızalandığında değişim masrafları çok yüksek olduğundan arızalanan kısımların tamiri yoluna gidilir.